Batın

Batıni davet Cafer es Sadık ile başlamış oğlu İsmail ile devam edip yaygınlaşmıştır, Batınilik, Mecusilik, Sabiilik, Yahudilik gibi eski din ve kültürlerin karışımından meydana gelmiştir, bu mezhebin önemli simalarından Meymun b Deysan el Kaddah Mecusiliğe, Hamdan Karmat ise Sabiiliğe mensuptur, İslam dininin yayılışını kabullenemeyen bazı eski din mensupları kılıçla engel olamadıkları yeni dini, kültür değişikliğine uğratmak, böylece temel hükümleri bozup onu içten çökertmek amacıyla sözde Ehl'i Beyt sevgisi esasına dayandırdıkları gizli teşkilatlar kurmuşlardır, Batıniyye bu teşkilatların en etkili olanıdır, Batıniliğin ortaya çıkışı hicri ikinci yüzyılın başlarına kadar uzanır, bu dönemde iktidarda bulunan Emevi idaresinin ırkçılık esasına dayanan baskı politikası toplumda huzursuzluk kaynağı olmuş böylece ortaya çıkan gayri memnunlar zümresinin haşimilere karşı temayülünü artırmış (ilgi göstermek), abbasiler idareyi ele geçirmişlerdir, ayrıca emevilerden itibaren aristokrat zümreye tanınan imtiyazlar sonucunda toplumda ki sosyal sınıflar arasında uçurumlar meydana gelmiş, böylece halkın çeşitli siyasi-dini hareketlere itilmesine uygun bir zemin hazırlanmıştır, nitekim Basra'da ki Zenc isyanında ve Bahreyn'de ki Karmati hareketinde fakir işçi ve kölelerin çoğunluğu teşkil etmesi, batıniliğin oluşmasında fikri sebepler yanında siyasi, sosyal ve iktisadi sebeplerinde rol oynadığını gösteren delillerdir .